Zamki w Państwie Krzyżackim
Krzyżacy oraz państwo krzyżackie na terenie Prus to twór bardziej złożony niż nam się wydaje. Co prawda państwo założyli Krzyżacy, ale nie wszędzie sprawowali władzę świecką. Wynika to z reguł narzuconych przez papieża. Co za tym idzie, nie wszystkie zamki na terenie państwa krzyżackiego były zamkami krzyżackimi. Wyjaśniamy to poniżej.
Państwo krzyżackie jest utożsamiane z zakonem, tymczasem nie jest to takie jednoznaczne. Zakon krzyżacki miał wiele posiadłości rozproszonych w całej Europie. Swoje własne państwo zakon krzyżacki zaczął tworzyć dopiero po sprowadzeniu na Mazowsze przez księcia Konrada Mazowieckiego w 1226 roku. Krzyżacy otrzymali od papieża oficjalny dokument potwierdzający zgodę na utworzenie państwa, które było podległe bezpośrednio papieżowi. Za swoją nową stolicę obrali Malbork, do którego wielki mistrz zjechał dopiero w 1309 roku z Wenecji. Skupimy się na gałęzi pruskiej państwa krzyżackiego, która podobnie jak gałąź inflancka miała dużą autonomię. Organizacja państwa krzyżackiego w pewnym stopniu była narzucona przez papieża, który podzielił zdobycze terenowe w Prusach na cztery diecezje. Każda diecezja miała swoje dominium należące do biskupa, a było to formalnie 1/3 diecezji, w praktyce bywało różnie. Dominia biskupie były więc niejako państwem w państwie krzyżackim, w każdym razie miały dużą autonomię. Biskupi wydzielali ze swojego dominium część majątku na utrzymanie kapituły. Na Warmii było to ok. 1/3 dominium biskupiego, a obszar należący do kapituły również miał swoja autonomię. Pod względem wojskowym dominia biskupie podlegały władzy zakonu krzyżackiego zobowiązanego do obrony terytorium. Władza cywilna należała do biskupów i kapituły.
Zarówno Krzyżacy, jak i biskupi i kapituły starały się zagospodarować ziemie zagarnięte plemionom pruskim, organizując na wielką skalę osadnictwo, lokując miasta i wsie, rozwijając rzemiosło. Zamki budowali wszyscy, biskupi, kapituły, a najwięcej sami Krzyżacy. Ich taktyka polegała na zajmowaniu jakiegoś terenu pogan i szybkiej budowie drewnianego zamku w miejscu dotychczasowego grodu. Zamek pozwalał na obronę zdobyczy terenowych i osadników oraz był punktem wyjścia do dalszych podbojów. Dopiero po pewnym czasie budowano zamek murowany, czasem kilkunastu lub kilkudziesięciu latach. Nie budowano z kamieni, bo było ich mało, co najwyżej na fundamenty. Zamki budowano więc z cegieł, a taka technologia była kosztowna i wymagała czasu. Przygotowanie cegieł, wapna, ceramiki na dach i podłogi, drewna budowlanego, ślusarki – na to trzeba było kilku lub kilkunastu lat i rozwiniętego zaplecza gospodarczego, choćby w pewnej części, bo część materiałów sprowadzano z terenów zagospodarowanych wcześniej. Typowy zamek krzyżacki budowano na planie czworoboku, z dziedzińcem wewnętrznym, ale już w szczegółach zamki różniły się od siebie dość dużo. Decydowały miejscowe warunki terenowe i potrzeby. Zamek komtura był jednocześnie zamkiem kapitulnym, a więc takim, w którym mieszkali rycerze zakonnicy. Oprócz odrębnego mieszkania komtura, było dormitorium dla braci, refektarz, kapitularz, kaplica no i oczywiście gdanisko, czyli ubikacja. Nie każdy zamek miał wieże ostatecznej obrony (bergfried). Zamki kapitulne były większe, miały zazwyczaj trzy lub cztery skrzydła. Nieco inaczej mogły być budowane zamki dla urzędników mniejszej rangi, miały zazwyczaj jedno lub dwa skrzydła. Osobna kategoria to zamki typowo obronne na wschodnich rubieżach państwa krzyżackiego. Zamki budowane przez biskupów i kapituły były podobne, chociaż oczywiście potrzebne pomieszczenia były inne. Niemniej z zewnątrz zamki wyglądały podobnie. Zobacz zamki na interaktywnej mapie – https://discover.pl/mapa-zamkow-krzyzackich-w-polsce/.
Jednym z większych zamków krzyżackich na południu państwa krzyżackiego był zamek w Radzyniu Chełmińskim. Przez prawie sto lat po sprowadzeniu Krzyżaków był tam zamek drewniany z obwałowaniami ziemnymi, który był siedzibą komtura. To wystarczyło, bo Radzyń Chełmiński był dość daleko od terenów podboju. Sytuacja zmieniła się kiedy zakon zaczął prowadzić wojny z księstwami Piastów. W latach 1310-30 zbudowano potężny zamek murowany, który po pokoju toruńskim wraz z ziemią chełmińską został włączony do Rzeczpospolitej. Został siedzibą starostów królewskich. W 1628 roku zniszczyli go Szwedzi i zamek został opuszczony Jego los dopełnił się po rozbiorach, kiedy to zamek został „dostawcą” materiałów budowlanych. W tej chwili zamek to trwała ruina, która chętnie odwiedzają turyści. Więcej o zamku w Radzyniu Chełmińskim – https://discover.pl/zamek-w-radzyniu-chelminskim/.
Zachęcamy do sięgnięcia do mapy i odwiedzenia zamków krzyżackich. To również nasza historia, bo wiele zamków był znacznie dłużej w rękach polskich niż krzyżackich. Po pokoju toruńskim do Polski włączono Pomorze, ziemię chełmińską i kilka mniejszych obszarów, a więc również zamki na tych terenach, w tym także zamek w Malborku. Taki stan utrzymał się do pierwszego rozbioru w 1772 roku.
